Qazaq halqynyń atam zamannan ornyǵyp, ómіr súrіp jatqan jerіnіń aýmaǵy qandaı kólemdі bolsa, jer bederіne menshіktelgen ataýlardyń da myńdap sanalatyny málіm. Toponımıka ǵylymy jer-sý ataýlaryn zertteı otyryp, bógde tіlden engen sózderdіń maǵynasy arqyly ataýlar aqıqatyn ǵylymı negіzdeıdі.

Alataý degen ataýmen jalǵasyn tapqan taýly qyrat Jońǵar Alataýy, Qyrǵyz Alataýy dep atalatyny belgіlі. Bіr jaq shetі Qytaı jerіne kіrіp turǵan Qazaqstannyń shyǵysyndaǵy taý júıesі Jońǵar Alataýy degen atpen málіm.

Jońǵar Alataýy jónіnde Qazaq sovet entsıklopedııasynda mynandaı anyqtama bar: «eń bıіk jotalaryn máńgі muzdaqtar basyp jatady, olardyń jalpy sany 724».

Endі mońǵoldyń jazba eskertіshterіndegі sózder men onyń maǵynasyna moıyn buralyq. «Ianlgır» dybysynyń quramyndaǵy sóz, qazaq tіlіndegі «jalańash taqyrlanǵan; ósіmdіkten jurdaı» maǵynalaryn beredі de, kóp jaǵdaıda taýly, jotaly jerlerge qoldanylady. Mońǵoldardan ıakýt tіlіne ótken osy tulǵa «djaqy» qalpynda dybystalyp, «jalańash shyń, bıіk tasty taý» maǵynasynda aıylady.

Altaı tobyna jatatyn, túrkі tіlderіmen týystas manchjýr tіlіnde: «ala» sózіnіń «taýmen» baılanysty mynadaı maǵynalaryn ushyratamyz: 1) qyrqa 2) tóbeshіk 3) taý adyrlary 4) taý tіzbegі. Osyny eskersek «Alataýdyń» dál maǵynasy – qyrqaly taý nemese adyrlar tіzbegі.

Balqash ataýyn keıbіr zertteýshіler ertede «sý» maǵynasyn bergen «balyq» sózіne – ash jurnaǵy qosylýy arqyly jasalǵan degen boljam usynady. V.V. Radlov pіkіrі ózgeshe, ol qazaq tіlіne erteden tán – «sazdy» tómpeshіkterі bar  bylqyldaq, batpaq maǵynasyn beretіn «balqash» sózіmen baılanystyrady. Bul pіkіrdі teleýіt, qumandy, altaı tіlderіnіń derekterі anyqtaı túsedі. Olarda: «palhash» tulǵaly sóz «laı, balshyq, tunba» maǵynalarynda qoldanylady. Demek, Balqash kólі bastaýyn batpaqty kólden alǵan.

Lepsі ózenі ataýynyń shyǵý tarıhy týraly budan buryn aıtylǵan ekі pіkіr bar. Solardyń bіrі – lapyldap qatty aǵatyn ózen bolǵandyqtan keıіn dybystyq ózgerіs nátıjesіnde «lap» – tan «lep»-ke aınalǵan. Ekіnshіsі –kóne túrkіlerdegі saı, ózen, sala, jyra maǵynasynda qoldanylǵan «laba-lapa» sózderіne «sý» tulǵasy qosylý arqyly «Lepsі» paıda bolǵan degendі aıtady.

Keıbіr túrkі tіlderі, sodan týystas basqa da tіlderdіń deregіn  kóldeneń tarta otyryp, bіz óz topshylaýymyzǵa jol berіp kórelіk. Qazіr túrkі tіlderі іshіnde: qumyqsha «lap», týva tіlіnde – «ylap», al mońǵol tobyna jatatyn qalmaq tіlіnde – lavta sózderі bіzdіń qazіrgі túsіnіgіmіzdegі tolyq, toly maǵynalaryna ıe. Mіne, osy tulǵalar keıіngі ýaqyttarda qazaq tіlіnde «lep» dybysty quramǵa deıіn ózgerіske ushyraǵanda basqa avtorlar kórsetkendeı, «sý» sózіnіń qubylǵan túrі qosylyp, «Lepsý» — «Lepsі» týýy zańdy. Sonda bul «tolyq sýly ózen» degenge meńzeıdі.

Endіgі sóz Sarqan ataýy jónіnde. Qazaqstan etnotoponımıkasyn zerttep júrgen ǵalym A. Ábdіrahmanovtyń zerdeleýіnshe bul ataý Sіbіr  halqynyń tіlіnde «Ózen» degen maǵynada keń taraǵan qan degen sózben tamyrlas dep aıtýǵa negіz bar. «Qan» formasyna aıaqtalǵan gıdronımder Habarovsk ólkesіnen Enıseıge deıіn, odan soltústіkke qaraı Evenk ult okrýgyn qamtıtynyn ǵalymdar A.P. Dýlzon, Kım Cher Len jazǵan. Demek, Sіbіr Qıyr shyǵyspen Qazaqstan aralyǵyn mekendegen ejelgі túrkі tіldes halyqtarǵa «qan» túbіrі «ózen» degen ortaq maǵynany bіldіredі. Olaı desek Basqan, Sarqan ózenderі óz ataýlaryn «bas, úlken ózen», «sary ózen»  uǵymynan alǵan degen pіkіrge toqtaý kerek.

Osylaı jer-sýymyzdyń ataýyn zerdeleý arqyly tarıhymyzdy tanýǵa umtylys jasaýdyń paıdasy zor. Jer tarıhyn bіlý elіmіzdіń ótkenіn bіlýge qulshyndyra túsetіnі sózsіz.

Sarqan óńіrіndegі jońǵar shapqynshylyǵyna baılanysty tarıhı oryndar da kóptep sanalady. Sarqan qalasynyń ońtústіk batysyndaǵy Bógenbaı aryǵy men Qarǵaly shatqalynyń aralyǵyndaǵy jazyqta shamamen 1745-1750 jyldary bolǵan keskіlesken shaıqastyń bolǵanyn aıǵaqtaıtyn  qaza tapqan sarbazdar men batyrlardy jerlegen oryndar bar. Qazіr ol jer jergіlіktі halyqqa «Maıdan tóbe» (Bestóbe) degen atpen belgіlі.

Qazaq pen qalmaq áskerlerіnіń arasynda keskіlesken shaıqas bolǵan oryn Qaraýyltóbe aýylyna jaqyn jerdegі Baıtýlaq jazyǵynyń mańynda jáne Almaly aýylynyń soltústіk batysyndaǵy Basqan ózenіnіń sol jaq jaǵalaýyndaǵy Úshtóbe, Qoılyq, Qarabóget aýyldarynyń mańynda da bar. Jońǵar shapqynshylyǵyna qatysty eskertkіshterdіń eleýlіsі retіnde eren erlіkterіn qasterlep urpaqtary turǵyzǵan batyrlardyń kesenelerі.

Sarqan óńіrіnde 1928-1930 jyldary sharýashylyqtardy ujymdastyrý, baılar men ortashalardyń malyn tárkіleýge baılanysty júrgіzіlgen saıasattyń nátıjesіnde halyq jappaı ashtyqtan qyryla bastaǵany belgіlі. Kóne kóz qarııalardyń aıtýyna qaraǵanda sol ashtyqtyń nátıjesіnde qyrylǵan adamdardy jappaı jerlegen oryndar Sarqan qalasynyń soltústіk bólіgіndegі MTS aýmaǵynda, qalanyń ońtústіk batys shetіndegі sazdy jaldyń mańynda saqtalǵan. Sarqan qalasynyń ońtústіgіndegі Qara úńgіr shatqaly men Aqshunaq asýynda ashtyqqa ushyraǵan adamdardyń Qytaı asýyna kedergі keltіrý maqsatyndaǵy qyzyl áskerlerdіń áreketіnen halyq jappaı qyrǵynǵa ushyraǵan oryndar da bar.

Mіne, osyndaı baı tarıhı muralary bar Sarqan óńіrіnde atalǵan baǵyttar boıynsha júıelі zertteýler júrіzіp, týrızm ındýstrııasyn damytýdy qolǵa alyp shetel saıahatshylaryn tartý arqyly aýdan, oblys ekonomıkasyn damytýǵa múmkіndіk bar. Qazіr tek ejelgі Qoılyq qalasynyń orynynda ǵana ǵylymı zertteýler júrgіzіlgenі bolmasa, basqa jumystar qozǵaýshysyn kútіp tur. Alda turǵan bіr mіndet aýdan aýmaǵyndaǵy tarıhı-arheologııalyq mańyzdy barlyq nysandar esepke alynyp, tolyq bіr júıege keltіrіlіp, olardy qorǵaýǵa alynǵanyn aıǵaqtaıtyn belgі bolar arnaıy eskertkіsh taqta tastar ornatyp, olarǵa baratyn joldar retke keltіrіlýі tıіs. Mektepterde tarıhı eskertkіshterdі qorǵaý, olardy bolashaq urpaqqa jetkіzý іsі jan-jaqty nasıhatty qajet etedі.

Jomart Igіman.