Álipbı men jazý — adamzat tarıhyndaǵy qundy dúnıelerdiń biri retinde urpaqtan-urpaqqa mıras etip qaldyratyn baılyǵymyz. Álipbıdi aýystyrý — tarıhı sheshim. Ahmet Baıtursynuly aıtqandaı: » Jaqsy álipbı tilge shaq bolýy kerek. Artyq áripteri kóp álipbı qolaısyz bolady». Osy talapty eskere otyryp, jańa álipbıge kóshý jan-jaqty talqylanyp, árbir árip, árbir tańba tereń taldandy. Sebebi til máselesinde, jańa álipbı máselesinde eshqandaı qatelik bolmaýy kerek. Ǵylymı ortada, zııaly qaýym ókilderi arasynda kóptegen basqosýlar uıymdastyryldy. Ulttyq komıssııanyń bastamasymen 20-dan astam ǵylymı-tájirıbelik is-sharalar ótip, 2,5 myńnan astam ǵalymdar men zııaly qaýym ókilderi qatysyp, latyn álipbıine kóshý jan-jaqty talqylandy. Latynǵa bizden buryn kóshken túrkitektes memleketterdiń tájirıbesi muqııat saraptalyp, kemshilikteri anyqtalyp, artyqshylyqtary tizildi. Keıbir tilderde mańyzdy dybystar eskerilmeı túsip qaldy. Bizde munyń bári jan-jaqty eskerildi. Ulttyń damýyna kedergi bolatyn kertartpa tustardan bas tarsaq, mańyzy orasan zor bul keleli is belgilengen tártippen josparlanǵan túrde iske asary sózsiz.
Tildik álipbıdi jasaýdyń úsh negizgi prıntcıpi bar. Ol — áripti eki dybyspen berý, bir áripti bir dybyspen berý jáne bir áripti bir dybyspen, biraq ártúrli dıgraftarmen berý. Sebebi árbir tildiń óziniń erekshe tól dybystary bar. Atalǵan úsh úlginiń de oń jáne teris jaǵy bar.
Búgingi tańda Ulttyq komıssııanyń quramy ulttyq jospar qalyptastyryp, búgingi kúni Jarlyqpen bekitilgen nusqasy Ahmet Baıtursynov bekitip ketken 28 dybysty tańbalap tur. Til ǵalymdarynyń zerttep, tıimdi jaǵyn qarastyra otyryp, qazaq halqynyń latyn qarpine kóshýine baılanysty 32 qaripti engizdi. Tek kirme dybystarǵa berilgen tańbalarǵa ǵana eki dybys sáıkes kelip tur. Bul álipbıde latyn áripterin barynsha qazaq tili dybystaryna sáıkes tańbalaýǵa, qazaq tiliniń úndesim talaptaryna beıimdeýge, «bir árip — bir dybys» ustanymyn saqtaýǵa nazar aýdarylǵan. Dáıeksheni qoldanýdyń nátıjesinde tilimizdegi barlyq dybystardy da qaldyrmaı tańbalaýǵa bolady.
Jańa tehnologııany ıgergen býynnyń bul jańalyqty ıgerýi de, alyp ketýi de tez. Osy múmkindikti durys, utymdy paıdalana alsaq, latyn álipbıine kóshýdiń kedergileri bolmasy anyq. Qazirgi ýaqytta uıaly telefondarda jarnamalar, habarlamalar latyn álipbıimen jazylýda. Sonymen qatar, ǵalamtor jelisinde de latyn álipbıine aýdaratyn transkrıptcııa ornatylǵan. Latyn álipbıine kóshýde osyndaı bastapqy jumystar atqarylyp jatyr. Ǵalymdarymyzdyń eńbegin baǵalap, el bolashaǵy úshin qabyldanǵan mańyzdy sheshimge qoldaý bildirý, jaqsyny úırenbekke umtylý — árbir qazaqstandyqtardyń abyroıly mindeti. Kez kelgen jańa istiń mashaqaty, qıyndyǵy bolady. Bunyń bári zerttelgen, qoǵamnyń talqysyna salynǵan. Aǵa býynǵa aýyrlaý túsetini jasyryn emes, al jas urpaqqa túk emes.
Ásel ISYPQALI,
N.Ostrovskıı atyndaǵy mektep-lıtceıiniń qazaq tili men
ádebıeti pániniń muǵalimi.
Өркениетке бағытталған қадам
Әліпби мен жазу — адамзат тарихындағы құнды дүниелердің бірі ретінде ұрпақтан-ұрпаққа мирас етіп қалдыратын байлығымыз. Әліпбиді ауыстыру — тарихи шешім. Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай: » Жақсы әліпби тілге шақ болуы керек. Артық әріптері көп әліпби қолайсыз болады». Осы талапты ескере отырып, жаңа әліпбиге көшу жан-жақты талқыланып, әрбір әріп, әрбір таңба терең талданды. Себебі тіл мәселесінде, жаңа әліпби мәселесінде ешқандай қателік болмауы керек. Ғылыми ортада, зиялы қауым өкілдері арасында көптеген басқосулар ұйымдастырылды. Ұлттық комиссияның бастамасымен 20-дан астам ғылыми-тәжірибелік іс-шаралар өтіп, 2,5 мыңнан астам ғалымдар мен зиялы қауым өкілдері қатысып, латын әліпбиіне көшу жан-жақты талқыланды. Латынға бізден бұрын көшкен түркітектес мемлекеттердің тәжірибесі мұқият сарапталып, кемшіліктері анықталып, артықшылықтары тізілді. Кейбір тілдерде маңызды дыбыстар ескерілмей түсіп қалды. Бізде мұның бәрі жан-жақты ескерілді. Ұлттың дамуына кедергі болатын кертартпа тұстардан бас тарсақ, маңызы орасан зор бұл келелі іс белгіленген тәртіппен жоспарланған түрде іске асары сөзсіз.
Тілдік әліпбиді жасаудың үш негізгі принципі бар. Ол — әріпті екі дыбыспен беру, бір әріпті бір дыбыспен беру және бір әріпті бір дыбыспен, бірақ әртүрлі диграфтармен беру. Себебі әрбір тілдің өзінің ерекше төл дыбыстары бар. Аталған үш үлгінің де оң және теріс жағы бар.
Бүгінгі таңда Ұлттық комиссияның құрамы ұлттық жоспар қалыптастырып, бүгінгі күні Жарлықпен бекітілген нұсқасы Ахмет Байтұрсынов бекітіп кеткен 28 дыбысты таңбалап тұр. Тіл ғалымдарының зерттеп, тиімді жағын қарастыра отырып, қазақ халқының латын қарпіне көшуіне байланысты 32 қаріпті енгізді. Тек кірме дыбыстарға берілген таңбаларға ғана екі дыбыс сәйкес келіп тұр. Бұл әліпбиде латын әріптерін барынша қазақ тілі дыбыстарына сәйкес таңбалауға, қазақ тілінің үндесім талаптарына бейімдеуге, «бір әріп — бір дыбыс» ұстанымын сақтауға назар аударылған. Дәйекшені қолданудың нәтижесінде тіліміздегі барлық дыбыстарды да қалдырмай таңбалауға болады.
Жаңа технологияны игерген буынның бұл жаңалықты игеруі де, алып кетуі де тез. Осы мүмкіндікті дұрыс, ұтымды пайдалана алсақ, латын әліпбиіне көшудің кедергілері болмасы анық. Қазіргі уақытта ұялы телефондарда жарнамалар, хабарламалар латын әліпбиімен жазылуда. Сонымен қатар, ғаламтор желісінде де латын әліпбиіне аударатын транскрипция орнатылған. Латын әліпбиіне көшуде осындай бастапқы жұмыстар атқарылып жатыр. Ғалымдарымыздың еңбегін бағалап, ел болашағы үшін қабылданған маңызды шешімге қолдау білдіру, жақсыны үйренбекке ұмтылу — әрбір қазақстандықтардың абыройлы міндеті. Кез келген жаңа істің машақаты, қиындығы болады. Бұның бәрі зерттелген, қоғамның талқысына салынған. Аға буынға ауырлау түсетіні жасырын емес, ал жас ұрпаққа түк емес.
Әсел ИСЫПҚАЛИ,
Н.Островский атындағы мектеп-лицейінің
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі.
