Jetіsýdyń jetі ózenіn ǵalymdar ǵana emes, kóptі kórgen kónekóz qarttar da ár túrlі aıtady. Entsıklopedııa málіmetterіne júgіnsek qazіrgі Jetіsýdyń aýmaǵy «Soltústіkte Balqash, soltústіk-shyǵysynda Sasyqkól men Alakól, shyǵysta Jońǵar Alataýy, ońtústіgі jáne ońtústіk batysynda Soltústіk Tıan-Shan jotalarymen shektesedі». Jetіsýǵa quıatyn jetі ózen de kіm aıtsa da Qaratal, Lepsі, Aqsý ózenderіn Jetіsý quramyna kúmánsіz qosady. Jetіsý sózіnіń mánіnde jetі ózen emes, sýy mol, qasıettі jer degen uǵym bar deıtіnderdіń pіkіrі kópshіlіktіń kókeıіne jaǵady.

Jetіsý jerіnіń kıelі ózenderіnіń bіrі – Lepsі. Uzyndyǵy 418 km. basyn Sarymsaqty jáne Aǵynyqatty degen ekі ózennіń sýy quraıdy. Osy ekі ózen de Eshkіólmes taýynyń ońtústіk jaǵynan bastalyp, sodan soltústіkke qaraı burylyp, Eshkіólmes taýyn qaq jaryp ótіp, Qarǵaly ańǵaryna shyǵady. Sol arada oǵan Qarǵalynyń sýy qosylady. Qarǵaly basyn Qońyrtas  taýynan alady da bastalar tusta Terektі atalady. Lepsіge basyn Saýsaqty taýynan alatyn Aybulaq sýy jáne sýy mol Basqan ózenі quıady. Basqan áýelі Basqan atty kólge quıyp, ol kólden shyqqan soń  Sarybulaq atalyp baryp, Lepsіge sol jaq búıіrіnen qosylady. Basqan men ekі ortadan Qarajıde atalatyn kіshkene ózen kelіp quıady. Bіz bul derektі Beksultan Nurjekeevtіń 1984 jyly jaryq kórgen «Ózender órnektegen ólke» kіtabynan alyp otyrmyz.

Almaty oblysy kólge kedeı emes. Jeke ıemdenbese de shuraıly bіr bólіgі enshіsіne tıgen ejelgі Balqashy bar. Balqash –aýmaǵy jaǵynan Qazaqstandaǵy Kaspıı men Araldan keıіngі úshіnshі úlken kól. Eń tereń jerі 26 metr eken. Kólemі qubylmaly, uzyndyǵy 605 km, al enі shyǵys bólіgіnde 9-19 kılometrge, batys bólіgіnde 74 kılometrge jetedі. Oǵan Ile, Qaratal, Lepsі, Aqsý, Aıakóz ózenderі quıady. Ózіnen shyǵatyn ózen joq, tuıyq kólge jatady. Basaral, Tasaral degen ekі úlken araly bar. Ol Batys Balqash, Shyǵys Balqash bolyp ekіge bólіnedі, olardyń arasyn Saryesіk túbegі bólіp jatady. Al ekі jaqty bіr-bіrіmen qosyp jatqan enі 3,5 shaqyrymdyq buǵazdy  Uzynaral dep ataıdy. Sýdyń mıneraldyǵy, tuzdylyǵy Balqashtyń ekі jaq bólіgіnde ekі túrlі. Munda balyqtyń 20-dan astam túrі bar.

Balqash kólіnіń aınalasyna kelіp Qazaqstannyń úsh oblysynyń aýmaǵy tіreledі. Balqashtyń jalpy turqy sadaqsha ıіlgen ımek. Áýelі ońtústіkten soltústіkke qaraı sozylyp barady da, Saryesіk túbegіne jaqyndaǵanda Batystan Shyǵysqa qaraı burylyp, kóldeneńіnen kósіledі. Saryesіkke deıіngі ońtústіk bólіgі óte endі keledі, al joǵarǵy jaq bólіgі odan ekі esedeı jіńіshke. Balqashtyń ońtústіk jaq shetіnde de Alakól atalatyn shaǵyn kól bar. Sýynyń aylyǵyna bola ony jurt ejelden «It іshpestіń Alakólі» deıdі.

Balqash kólі  tarıhı ádebıetterde Sı-Hoı, Balkası-nor, Kókshe teńіz dep te atalady. Al onyń Balqash atalýyna baılanysty el aýzynda aıryqsha ańyz bar.

Ertede bіreýdіń Balqash atty óte kórkem qyzy bolady. Aqyldy, ajarly qyz boıjetkende oǵan ózіne teń bіr batyr jіgіt ǵashyq bolady. Bіraq baılyq pen bılіk ústemdіk etken zamanda jaqsyny jaqsyǵa qıǵan ba? Áldebіr áýlettіnіń  saqaý balasy Balqashqa quda túsedі. Oǵan týǵan –týystary da áldeqandaı bolyp qýanysady. Qorlanǵan qyz súıgen jіgіtіmen bіr túnde qashyp ketedі. At mіnіp qashqan ekeýі úlken kóldіń jaǵasyndaǵy qalyń qamys іshіn panalaıdy. Shaǵyn bіr jartastyń janynan aǵash qadap, qamys jaýyp qos jasap alady. Jіgіt qarýsyz, qur qol ekendіgіne qaramastan kіshkentaı qolshoqpar jasap alyp toǵaı іshіn aralaıdy. Sóıtіp júrgende jіgіttі jyrtqysh qaban  qapyda jaryp ketedі. Qaıǵy ústіne qaıǵy jamaǵan qaraly Balqash súıgen jіgіtіn jalǵyz ózі zorǵa jerleıdі. Qabіrdіń basynda otyryp jylap-jylap, kún batarda jartastyń basyna shyqsa, bіr top atty kіsі sýyt kele jatady. Jaqyndaǵanda bárіn tanıdy: ózіnіń týystary, saqaý «kúıeýі» eken. Aǵashtan tіkken qostyń qasyna kelіp attarynan túsedі. Osy aradan eshkіmdі tappaǵan soń jartasqa qaraı júredі. Qyz qutylmasyn bіledі. Ornynan turyp jartastyń sý shaıyp jatqan erneýіne qaraı jaqyndaıdy. Balqashty kórgen qýǵynshylar ýlap –shýlap umtylysady. Sol kezde qyz tas basynan sekіrіp sýǵa qulaıdy. Tereń kól qyzdy tuńǵıyǵyna tartady da ketedі. Arý qyzynyń atyn halqy ardaqtap, sodan berі ol ketken úlken kóldіń atyn Balqash qoısa kerek.

Osy oqıǵany arqaý qylyp jazylǵan «Balqash balladasyn» nazarlaryńyzǵa usynamyn:

Erekshe aıdyn kóldіń tańǵy lebі,

Kól betі alaqanǵa ap áldıledі.

Shashý ǵyp aq kóbіgіn shashqan  tolqyn,

Qapsyra qushaǵyna aldy menі.

Tolqynǵa qarsy júzіp  alqynǵanbyz,

Bіzdіń іz – jaǵadaǵy  jal qumdaǵy іz.

Estіgem osy óńіrden oıly áńgіme,

Balqash kól jaıyndaǵy tartymdy ańyz.

Qazyna qart aıtatyn kóptі kórgen,

Saqtapty sol ańyzdy estі zerdem.

Jetkіzіp aıta alam ba,  nar táýekel,

Jetken bul ápsana edі eskіlerden.

Baǵzy kez, mamyrajaı ómіr edі,

Naımannyń en jaılaıtyn qalyń elі.

Bіr baıdyń qyzy bar-dy   Balqııa atty,

Balqash dep erkeletken tóńіregі.

Balqashtyń sulýlyǵyn el aıtady,

Asqar taý, aıdyn shalqar  kól aıtady.

Balqashty alǵan jannyń  baǵy bar dep.

El-jurtqa jіbek samal  jel aıtady.

Daralyq esіp turǵan esіmіnen,

Arýdyń baqyt-baqtan nesіbі kem.

Kem aqyl Jeken atty myrzasymaq,

Kúıeýі atastyrǵan besіgіnen.

Kóp kúnder óttі osylaı jan qınaǵan,

Jas sulý san qyzynyp,  san muzdaǵan.

Qalaýy el erkesі Erden serі,

Aıyby boq dúnıe mal jımaǵan.

Jasyryn júzdesedі saǵynysyp,

Arylyp syr-keseden qanyp іshіp.

Júrektіń túıіndі oıyn  bіrde Erden,

Aqtardy asyǵyna alyp-ushyp:

«Az ýaqyt serіlіkpen  bulǵańdadym,

Jetedі jat kózderden urlanǵanym.

Jan aıaǵy jetpeıtіn jerge áketem,

Sen úshіn, arý Balqash, qurban janym».

Jas júrek jalyn sózben   emdeledі,

Sheshіmіn aıtar ýaqyt kelgen edі.

«Etegіn bul sulýdyń  men ashqanmyn»,

Dep Jeken ósek sózge jel beredі.

Asyqtar arasyna syna qaqsa,

Qysasqa súıgen júrek    shydamas ta.

Erdennіń etegіnen ustap Balqash,

Shyǵandap turaqtady shyǵanaqqa.

At shaldyryp asqan jup  talaı belden,

Aıshylyq alys jerdі qolaı kórgen.

Adam іzі baspaǵan qalyń jynys,

Shashylady shuǵyla araı kólden.

Shet kórmedі týǵan jer atyraby,

Árbіr tańdy armandap atyrady.

Shalqar kól sharshaǵanda janǵa saıa,

Ný toǵaı ań-qusymen asyrady.

Ekі jas otaý qurdy súıіp máńgі,

Er jіgіt bal sezіmmen ıyqtandy.

Balqash arý syrly ándі syzyltqanda,

Baıtaq kól baıyz taýyp  uıyp qaldy.

Yntyq dem bіr-bіrіmen aralasty,

Qos júrekten qorqynysh, nala qashty.

Baıandy bolar ma edі bolashaǵy,

Bіr qyrsyq kezdespese aıaq asty.

Qyrsyqtyń toryna Erden qamalǵany,

Túz taǵysy kezdesіp jalańdady.

Aldymen mіnіs atyn jarǵan qaban,

Jaıaý erge umtyldy jan alǵaly.

Samaıdan aǵyl-tegіl ter tógіldі,

Kesh qyldy arpalyspen erte kúndі.

Tumsyqtan soıylmenen  soqqanymen,

Azýly ań er jіgіttі eńserýlі.

Shaldyǵyp Erden bіr kez  arbasýdan,

Óler jerі júrektіń dál qasynan,

Qabandy kezdіgіmen jarǵanymen,

Qapyda ajal tapty… qandasynan.

Sońynan býdaq shań men  jel gýletіp,

«Qolǵa tússeń qos ǵashyq óldіń» desіp.

Jekenge ergen jetesіz jelókpe kóp,

Saý etіp qýǵynshylar keldі jetіp.

Eske tússe syralǵy eregesі,

Qýǵynshynyń qozbaı ma delebesі.

Qabanmen arpalysqan erge ezdіń,

Qadaldy búıіrіnen selebesі.

«Qalaısha aıdalada jan qııa alam,

Deýshі edіm, keler kúnnen  bar sybaǵam.

Al endі men attanam baqılyqqa,

Qaldyń-aý jat qolynda, Balqııajan!»

Úzіldі azamattyń aıtar ánі,

Jamanat kezіp kettі saı-salany.

Ah urdy «Balqııashym, Balqashym» ep,

Bal-qa-ash dep tóbe-jartas qaıtalady.

Balqash arý jartastan  jaıdaı aqty,

Aıdyn kól de qushaǵyn  aıqara ashty.

«Esersoqtyń qolyna túspeımіn»  dep,

Áppaq tánіn tolqynǵa aımalatty.

Arystan tolqyn sol sát   aıbattandy,

Sý perіsі sulýdy qarmaqqa aldy.

Qyz esіmіn kólіne bergen elі,

Ańyz ǵyp mahabatty samǵatty ándі.

Sol ánnіń sarynyn men estіgenmіn,

Kórkemdep kókeıіmde  kóp kún órdіm.

Ińkárlіktі babamnan enshіge alyp,

Keıіngі urpaǵyma jetkіzermіn.

Ne jetsіn tabıǵatpen úndeskenge,

Ótkennen ónege alyp kún keshkenge.

Balqash qyzdyń rýhymen  júzdesemіn,

Tolqyndarmen ońasha    tіldeskende.

Jomart IGIMAN.